Zarys historyczny rozwoju przemysłu cementowego
Polska należy do nielicznych krajów, które jako pierwsze na świecie rozpoczęły w skali przemysłowej produkcję cementu. Należy zaznaczyć, że historia przemysłu cementowego zaczyna się w okresie, kiedy ziemie polskie objęte były trzema zaborami. Pierwszą fabrykę cementu uruchomiono na ziemiach polskich w 1857 r. w Grodźcu koło Będzina. Była to piąta z kolei fabryka cementu na świecie. W zakładzie w Grodźcu wypalanie klinkieru odbywało się w piecach szybowych, pracujących okresowo. Surowiec i klinkier przemielano w młynach żarnowych. Pierwsza produkcja wynosiła 3 tys. beczek po 164 kg, czyli około 490 ton na rok. W 1911 roku piece szybowe zastąpiono piecem obrotowym na metodę mokrą o wydajności dobowej 150 ton klinkieru. W owych czasach była to wielkość rekordowa.
W 1872 roku na ziemiach zaboru pruskiego wybudowano mały zakład produkcji cementu w Wejherowie z piecami szybowymi, które zastąpiono w 1906 r. piecem obrotowym.
Jako trzecia, uruchomiona została na terenie zaboru rosyjskiego cementownia “Wysoka” w roku 1885 w Łazach koło Zawiercia. Produkowała ona cement metodą suchą. Początkowa produkcja cementu, wynosząca 6 tys. ton cementu na rok wzrosła do 65 tys., kiedy w roku 1892 zastąpiono dotychczasowe piece piecami nowszego typu.
W 1885 roku również zostały uruchomione w byłym zaborze austriackim 2 cementownie: “Szczakowa” w Szczakowej, gdzie produkowano 12,5 tys. ton cementu portlandzkiego i 17,5 tys. ton wapna budowlanego. Obok produkcji cementu, od 1903 r. fabryka ta prowadziła wypał dolomitu dla przemysłu metalurgicznego. Był to jeden z największych dostawców prażonego dolomitu w Europie. Drugim zakładem cementowym była “Bonarka”, wybudowana w Krakowie. Zainstalowano tam piece szybowe o ruchu ciągłym.
W 1889 roku w Goleszowie na Śląsku Cieszyńskim wybudowano cementownię “Goleszów”. Początkowo posiadała 12 pieców szybowych o łącznej wydajności 180-200 ton cementu na dobę. W 1910 r. rozpoczęto przebudowę cementowni, instalując w miejsce pieców szybowych piece obrotowe i w 1913 r. cementownia osiągnęła wielkość produkcji ponad 95 tys. ton cementu.
Pięć lat później, w 1894 r., w pobliżu Lublina została uruchomiona cementownia “Firley”. Cementownię wyposażono w 3 piece szybowe. Wydajność cementowni wynosiła wówczas 80 ton na dobę.
W tym samym roku (podaje się również rok 1899) uruchomiono fabrykę “Klucze” koło Rabsztyna w rejonie Olkusza.
W latach 1897-98 zbudowano cementownię “Rudniki” pod Częstochową.
Większy rozwój przemysłu cementowego na terenie zaboru rosyjskiego datuje się od roku 1897. W latach 1898-99 zostało uruchomione następnych 6 zakładów: “Łazy” koło Zawiercia, “Opoczno” koło Radomia, “Wrzosowa” koło Częstochowy, “Kielce” oraz “Ogrodzieniec” koło Zawiercia. Na Wołyniu uruchomiono cementownię “Wołyń”.
W stosunkowo krótkim czasie, tj. w ciągu zaledwie 15 lat, w zaborze rosyjskim i austriackim powstało 13 zakładów cementowych, z czego w zaborze rosyjskim uruchomiono aż 8 cementowni w ciągu 3 lat. W roku 1900 wyprodukowano w zaborze rosyjskim 112 300 ton cementu, a import cementu z zagranicy wynoszący w latach 1894-97 średnio 7-9 tys. ton cementu, spadł w 1900 r. do 1 tys. ton. Takie ożywienie w przemyśle cementowym wynikało jednak z chwilowej koniunktury, wynikającej głównie z rozbudowy przemysłu oraz takich miast jak Warszawa, Łódź. W roku 1908 cementownie zaboru rosyjskiego założyły Centralne Biuro Sprzedaży Fabryk Portland Cementu w Warszawie, które koordynowało produkcję w zależności od popytu. W rezultacie całkowicie zamknięto zakład “Kielce” a “Opoczno” i “Rudniki” wstrzymały produkcję na jakiś czas.
Pod koniec 1913 r. uruchomiono cementownię “Wiek” w Ogrodzieńcu koło Zawiercia. Zakład wyposażono w piec obrotowy o wydajności 160 ton na dobę, pracujący metodą mokrą. Rozpoczęto także budowę cementowni w Morawinie koło Rejowca. Przed wybuchem I wojny światowej została całkowicie przebudowana cementownia “Rudniki”- zainstalowano piec obrotowy i nowe młyny do przemiału klinkieru i węgla, jednak nie uruchomiono już tego zakładu przed wybuchem wojny. W 1914 roku uruchomiono cementownię “Roś” koło Wołkowyska w rejonie Grodna o wydajności rocznej 90 tys. ton cementu.
W roku 1913 wybudowano w zaborze austriackim cementownię “Górka” w Sierszy koło Trzebini, wyposażając ją w dwa piece obrotowe o wydajności 120 ton na dobę każdy. Równocześnie, w latach 1912-14 zmodernizowano cementownię “Bonarka”, uruchamiając 4 piece obrotowe, pracujące metodą mokrą. Roczna produkcja tej cementowni wzrosła do około 60 tys. ton cementu.
Przed wybuchem I wojny światowej na terenie zaboru austriackiego istniały 4 cementownie: “Szczakowa”, “Bonarka”, “Goleszów” i “Górka”, wyposażone w najlepsze, jak na owe czasy, urządzenia techniczne.
Ogółem, na ziemiach polskich w trzech zaborach istniało w 1914 r. 16 czynnych cementowni, 2 nieczynne i jedna w budowie. Spośród czynnych zakładów, 7 cementowni było w zaborze rosyjskim (“Grodziec”, “Wysoka”, “Łazy”, “Wrzosowa”, “Klucze”, “Ogrodzieniec” i “Firley”). Roczna zdolność produkcyjna wszystkich cementowni wynosiła wtedy ponad 1,3 mln ton cementu, a wykorzystanie tej zdolności było na poziomie 63%.
W czasie I wojny światowej przemysł cementowy na ziemiach polskich uległ w dużym stopniu
zniszczeniu lub rekwizycji. W ten sposób przestała istnieć cementownia “Firley” w Lublinie, a urządzenia cementowni “Wołyń” i “Roś” zostały wywiezione do Rosji.
| Cementownia | Rok uruchomienia | Roczna zdolność produkcyjna [tys.ton], w 1913 roku | Produkcja tys. ton | Zużycie cementu tys. ton |
| Zabór rosyjski | 837,0 | 400,0 | 180,0 | |
| Grodziec | 1857 | 54,0 | ||
| Wysoka | 1884 | 172,8 | ||
| Firley | 1894 | 90,0 | ||
| Klucze | 1898 | 48,6 | ||
| Rudniki | 1898 | 27,0 | ||
| Łazy | 1899 | 57,0 | ||
| Ogrodzieniec | 1899 | 45,0 | ||
| Wrzosowa | 1899 | 39,6 | ||
| Wołyń | 1899 | 180,0 | ||
| Wiek | 1913 | 45,0 | ||
| Roś | 1914 | 90,0 | ||
| Zabór austriacki | 444,0 | 250,0 | 185,0 | |
| Bonarka | 1885 | 72,0 | ||
| Szczakowa | 1885 | 150,0 | ||
| Goleszów | 1889 | 150,0 | ||
| Górka | 1913 | 72,0 | ||
| Zabór pruski | 35,0 | 15,0 | 250,0 | |
| Wejherowo | 1872 | 35,0 | ||
Zakłady cementowe na ziemiach polskich przed wybuchem I wojny światowej
| Kraj | Produkcja, tys.ton |
| USA | 15 857 |
| Niemcy | 6 868 |
| Anglia | 2 923 |
| Rosja | 1 907 |
| Polska | 665 |
Produkcja cementu w 1913 r. na świecie
Dwadzieścia kolejnych lat, do 1939 roku, były dla polskiego przemysłu cementowego okresem odbudowy i rozbudowy w granicach niepodległego państwa polskiego. Po zakończeniu I wojny światowej produkcja odbywała się w 12 zakładach, w 1920 r. wznowiła produkcję cementownia “Wejherowo”. Dopiero w roku 1925 r. uruchomiona została cementownia “Firley” w Rejowcu o wydajności 120 tys. ton cementu rocznie. W roku 1927 rozbudowana została również cementownia “Szczakowa”, w której wybudowano duży piec obrotowy o wydajności około 170 ton na dobę. W 1928 r. w cementowni “Wysoka” uruchomiono piec obrotowy o wydajności około 320 ton na dobę, który należał wówczas do największych tego typu urządzeń na świecie. Dobra koniunktura dla cementu spowodowała, że w tym samym roku rozpoczęto także budowę nowej cementowni “Saturn” na terenie Zagłębia Dąbrowskiego. W chwili uruchomienia, w połowie 1929 r., cementownia ta należała do najnowocześniejszych na świecie. Pod koniec lat dwudziestych i na początku trzydziestych w Polsce było 18 fabryk, produkujących cement. W roku 1928 produkcja cementu przekroczyła wielkość 1 mln ton, a zużycie na jednego mieszkańca wyniosło 33 kg cementu. W roku 1927 osiągnięto najwyższy poziom eksportu, wynoszący ponad 150 tys. ton cementu. Lata kryzysu były dla przemysłu cementowego trudnym okresem, w którym praca odbywała się sezonowo lub w ograniczonym zakresie.
| Cementownia | Zdolność produkcyjna w tys. ton |
| Grodziec | 360 |
| Szczakowa | 320 |
| Wysoka | 300 |
| Goleszów | 240 |
| Saturn | 170 |
| Górka | 150 |
| Rejowiec | 120 |
| Wiek | 110 |
| Roś | 80 |
| Wołyń | 80 |
| Wejherowo | 20 |
| Razem | 1950 |
Zdolność produkcyjna poszczególnych zakładów w 1939 roku
W roku 1937 wyprodukowano 1,5 mln ton cementu i dało to Polsce 9. miejsce na światowej liście producentów. W 1939 roku przewidywana produkcja cementu miała przekroczyć 2 mln ton. Pod względem stanu technicznego oraz jakości produkowanego cementu polski przemysł cementowy w okresie międzywojennym stał na bardzo wysokim poziomie.
II wojna światowa zahamowała rozwój przemysłu i uległ on jeszcze większemu zniszczeniu niż podczas I wojny światowej. Po zakończeniu II wojny światowej i przesunięciu granic, poza obszarem Polski znalazły się cementownie “Roś” i “Wołyń”, ale weszły w terytorium państwa cementownie okręgu opolskiego i cementownia szczecińska. Łączna zdolność produkcyjna zwiększyła się i wynosiła około 3 mln ton cementu rocznie, jednak 1945 r. wyprodukowano jedynie 300 tys. ton cementu.
Lata czterdzieste w polskim przemyśle cementowym to przede wszystkim okres odbudowy i modernizacji istniejących zakładów, natomiast w latach pięćdziesiątych podjęto budowę nowych fabryk.
Pierwszym zakładem zbudowanym po wojnie była cementownia “Wierzbica”, uruchomiona w roku 1952. Zainstalowano tam piec obrotowy o długości 150 m i wydajności dobowej 600 ton cementu – był to jeden z największych pieców obrotowych w Europie.
W latach 1952-57 na Żeraniu w Warszawie wybudowano przemiałownię klinkieru. W 1956 r. zapoczątkowano budowę cementowni “Chełm” o rocznej wydajności 800 tys. ton cementu, jednocześnie rozbudowując cementownię w Rejowcu. W 1959 rozpoczęto produkcję cementu hutniczego w przemiałowni “Nowa Huta”, a w 1962 uruchomiono również wypał klinkieru. W latach 1956-60 produkcja cementu wzrosła w 3,8 mln ton do ponad 6,5 mln ton cementu.
W latach sześćdziesiątych powstawały zakłady pracujące metodą suchą, a od 1965 r. do cementów zaczęto dodawać popioły lotne. Wśród zakładów na metodę suchą znalazła się wspomniana cementownia “Nowa Huta” oraz zmodernizowana cementownia “Rudniki”. W 1961 r. rozpoczęto budowę cementowni “Nowiny” pod Kielcami, a w 1969 budowę cementowni “Kujawy”, której technologia produkcji oparta została na polskich maszynach i urządzeniach. W 1970 r. przekazano do eksploatacji cementownię “Chełm II” o zdolności produkcyjnej 1,2 mln ton cementu rocznie, pracująca metodą mokrą. W latach 1971-75 prowadzono intensywną politykę inwestycyjną.
Efektem tej polityki było zakończenie budowy cementowni “Nowiny” i podjęcie budowy nowego zakładu “Warta II” oraz oddanie do eksploatacji w roku 1976 cementowni “Strzelce Opolskie”.
W latach 1971-75 wybudowano również zakład cementowy “Małogoszcz” o zdolności produkcyjnej 1,7 mln ton cementu rocznie. W roku 1972 podjęto działania, zmierzające do zbudowania dwóch nowoczesnych cementowni: “Górażdże” i “Ożarów”, które oddano do użytku w latach 1976-77.
W roku 1977 przemysł cementowy osiągnął wielkość produkcji rocznej na poziomie ponad 21 mln ton cementu i uplasował się w czołówce światowych producentów, zajmując dziesiąte miejsce w świecie i szóste w Europie. Od roku 1979 zaczął się trudny okres dla polskiego przemysłu cementowego, spowodowany załamaniem gospodarczym kraju. Sytuacja kryzysowa odbiła się na produkcji cementu, której wielkość w latach 1981-89 spadła do poziomu 15-17 mln ton cementu. Po transformacji gospodarki planowej na gospodarkę rynkową, co miało miejsce w roku 1990, produkcja cementu wyniosła około 12 mln ton. W roku 1993 zużycie cementu w Polsce obniżyło się do 10 mln ton cementu. Poprawa sytuacji przemysłu nastąpiła w latach 1994-95.
